Khi ‘chế độ đầu sỏ’ xuất hiện ở Washington

Không phải Kremlin thời hậu Liên Xô thập niên 1990, mà Washington của thế kỷ 21, nhưng khá giống nhau. Đó là sự thâm nhập của giới tài phiệt chóp bu sâu vào Tòa Bạch Ốc và được phép công khai điều hành chính sách quốc gia.

Sự ra đời chính thức của “Deep State,” một nhà nước trong bóng tối

Trong thông điệp từ biệt quốc dân ngày 15 Tháng Giêng, 2025, Tổng Thống Joe Biden cảnh báo rằng nền dân chủ Hoa Kỳ đang bị đe dọa bởi một chế độ đầu sỏ (oligarchy) đang phát triển dữ dội. “Hôm nay, một chế độ đầu sỏ đang hình thành ở Hoa Kỳ với sự giàu có, quyền lực và ảnh hưởng vô cùng lớn, thực sự đe dọa toàn bộ nền dân chủ, các quyền cơ bản và quyền tự do của chúng ta,” Tổng Thống Biden nói.

Một quốc gia luôn tôn trọng giới doanh nhân như Mỹ giờ đây có thể phải nằm dưới sự thao túng và “ban phát” của họ. Biden không nêu tên nhưng rõ ràng ông ám chỉ những người như Elon Musk, Jeff Bezos và Mark Zuckerberg. Trong lễ nhậm chức tổng thống của ông Trump, không chỉ có mặt ba nhân vật giàu nhất thế giới như vừa kể mà còn có cả Shou Zi Chew, CEO của TikTok thuộc tập đoàn ByteDance do nhà nước Cộng Sản Trung Quốc sở hữu.

Chế độ quyền lực tập trung hay “chế độ đầu sỏ”, “chế độ quả đầu” – từ tiếng Hy Lạp: ὀλιγαρχία (oligarkhía); ghép từ ὀλίγος (olígos), nghĩa là “một vài,” và ἄρχω (arkho), nghĩa là “cai trị hay điều khiển” – là một dạng thể chế quyền lực trong đó đa số quyền lực nằm trong tay thiểu số.

Như nhiều phạm trù khoa học và học thuật vẫn được sử dụng ngày nay, chế độ đầu sỏ được định nghĩa bởi triết gia Hy Lạp Aristotle. Trong tác phẩm The Politics, Aristotle lập luận rằng con người là “động vật chính trị” (“political animals”), với bản chất xã hội – và theo bản năng – muốn sống trong một cộng đồng.

Nghiên cứu các chính phủ khác nhau của thế giới cổ đại, Aristotle kết luận rằng có sáu loại chính phủ thiết yếu. Phổ quát nhất, một quốc gia được cai trị bởi một nhà lãnh đạo duy nhất, cùng một nhóm nhỏ thành phần tinh hoa, thông qua sự tham gia quần chúng. Nếu nhóm lãnh đạo hành động vì lợi ích chung (koinê sumpheron), Aristotle gọi những thể chế này lần lượt là chế độ quân chủ, chế độ quý tộc hoặc chế độ chính trị.

Nếu thể chế trở nên thối nát và bộ sậu lãnh đạo chỉ hành động để thúc đẩy lợi ích cá nhân, Aristotle gọi đó là chế độ chuyên chế hoặc chế độ đầu sỏ. Với Aristotle, chế độ đầu sỏ là một hình thức chính phủ thối nát. Đó là khi quyền lực nằm trong tay một nhóm nhỏ chăm bẵm quyền lợi riêng thay vì lợi ích chung. Theo thuật ngữ của Aristotle, dân chủ cũng là một hình thức chính phủ tham nhũng trong đó đa số sử dụng quyền lực của họ để lợi dụng thiểu số. Tuy nhiên, trong khi thuật ngữ “dân chủ” (democracy) dần được coi là tích cực thì “đầu sỏ” (oligarchy) vẫn giữ nguyên ý tiêu cực.

Khi nước Mỹ được thành lập, những người sáng lập đã nhìn lại những nhà triết học chính trị như Aristotle, Polybius, Cicero cũng như các nhà tư tưởng cổ đại để soạn một hiến pháp tốt nhất có thể. Những người lập quốc của Mỹ đã cố thiết kế một hiến pháp hỗn hợp, trong đó không một ai, một số ít hay nhiều người, có thể thống trị những người khác (neither the one, the few nor the many could dominate the others). Các tổng thống có quyền lực rất lớn nhưng họ bị Quốc Hội và hệ thống tư pháp kiểm soát; rồi đến lượt mình, Quốc Hội và tư pháp lại bị kiểm soát bởi truyền thông. Và cuối cùng, người dân kiểm soát bộ máy nhà nước thông qua lá phiếu bầu cử.

Trong chính trị hiện đại, thuật ngữ “đầu sỏ” được sử dụng nhiều nhất thời nước Nga hậu Liên Xô. Đó là thời tung hoàng xem trời bằng vung của “tư bản hoang dã,” với sự hiện diện của những Roman Abramovich, Vagit Alekperov, Oleg Deripaska, Boris Berezovksy, Vladimir Gusinsky, Mikhail Fridman… Cấu trúc chính trị và bán chính trị trong bàn tay các ông trùm cũng như sức mạnh nhà nước và doanh nghiệp tư nhân tại Nga đã gắn kết với nhau suốt một thời gian dài. Hậu quả của cuộc tàn phá từ bọn đầu sỏ Nga thì có lẽ không cần nhắc lại.

Nền dân chủ chết… trong túi của giới tài phiệt

Sau khi Donald Trump bước vào Tòa Bạch Ốc năm 2017, tờ The Washington Post áp dụng slogan “Nền dân chủ chết trong bóng tối” (“Democracy Dies in Darkness”) để nhấn mạnh vai trò truyền thống của tờ báo là giám sát chính phủ. Tuy nhiên, giờ đây, khi The Washington Post thuộc quyền sở hữu Jeff Bezos, có người mỉa mai rằng nền dân chủ đang chết… trong túi của giới tài phiệt.

Trên U.S. News and World Report, nhà bình luận Tiffany Muller viết rằng lễ nhậm chức của Trump 2.0 là sự khởi đầu của một chế độ đầu sỏ thật ra nhem nhóm từ cách đây 15 năm. Một ngày sau khi Trump trở lại Tòa Bạch Ốc lần thứ hai cũng chính là cột mốc đánh dấu phán quyết thảm khốc của Tối Cao Pháp Viện năm 2010 về việc cho phép chi tiêu độc lập không giới hạn trong các cuộc bầu cử. Phán quyết này đã trao cho các nhà tài trợ giàu có và các nhóm lợi ích điều kiện và cơ hội tạo ra sức ảnh hưởng kinh khủng ở Washington như đang chứng kiến.

Hơn $20 tỷ đã được chi cho cuộc bầu cử năm 2024 và phần lớn nhà tài trợ lớn là đảng viên Cộng Hòa, theo OpenSecrets, một tổ chức giám sát phi đảng phái chuyên theo dõi tiền trong chính trị.

Trump đã đền đáp cho các nhà tài trợ và các nhóm lợi ích bằng cách bổ nhiệm họ vào nội các. Người được Trump chọn để điều hành Bộ Tài Chính là Scott Bessent, giám đốc một quỹ đầu cơ. Scott Bessent đã quyên góp $1.5 triệu cho Trump. Ứng cử viên Bộ Trưởng Thương Mại Howard Lutnick, một tỷ phú dịch vụ tài chính, từng quyên góp $9.4 triệu cho Trump. Với việc giới tinh hoa Wall Street ngồi vị trí quản lý, họ có thể chia chác lợi ích cho các quỹ đầu cơ và các tập đoàn lớn, và gây thiệt hại cho các doanh nghiệp nhỏ lẫn người tiêu dùng. Thay vì tạo ra một nền kinh tế phát triển từ dưới lên thì lợi ích sẽ nghiêng về phía những kẻ siêu giàu.

Kỷ nguyên mới của chế độ đầu sỏ ở Mỹ

Từ nay, một số ít người giàu có kiểm soát doanh nghiệp đã cùng lúc có thể kiểm soát các đòn bẩy chính sách của chính phủ. Tổng cộng, ít nhất tám nhà tài trợ lớn chi hơn $300 triệu để tài trợ cho chiến dịch 2024 của Trump đã được chọn vào nội các hoặc những vị trí hành chính cấp cao khác, theo CNN.

Ngoài Scott Bessent và Howard Lutnick, dĩ nhiên còn có Elon Musk, với số tiền “đầu tư” cho Trump lên đến $263 triệu. Rồi Linda McMahon, người đóng góp $21 triệu và được đề cử làm bộ trưởng giáo dục; Kelly Loeffler, người góp $2.9 triệu và được chọn lãnh đạo Cơ Quan Quản Lý Doanh Nghiệp Nhỏ (Small Business Administration).

Trong bài báo ngày 9 Tháng Năm, 2024, tờ The Washington Post cho biết, Trump đã mời một số giám đốc điều hành dầu mỏ hàng đầu nước Mỹ đến Mar-a-Lago, nói rằng “tất cả các bạn đều đủ giàu và nên gom $1 tỷ để đưa tôi trở lại Tòa Bạch Ốc.” Tại buổi gặp, Trump “thề” sẽ ngay lập tức đảo ngược hàng chục quy tắc và chính sách về môi trường của Biden; cũng như ngăn chặn việc ban hành các quy tắc và chính sách mới. Nói cách khác, Trump sẵn sàng chuyển hướng ngành công nghiệp dầu hỏa và định hình lại nghị sự về chính sách môi trường, trong đó có việc hủy bỏ một số thành quả của Tổng Thống Biden về năng lượng sạch và xe điện.

Cần nhắc lại, chính quyền Biden đã hoàn thiện hơn 100 quy định mới về môi trường nhằm cắt giảm ô nhiễm không khí và khí thải nhà kính, hạn chế hóa chất độc hại và bảo tồn đất đai lẫn nguồn nước công cộng. Trong khi đó, Trump gọi biến đổi khí hậu là “trò bịp” và chính quyền Trump 1.0 đã làm suy yếu hoặc xóa bỏ hơn 125 quy tắc và chính sách liên quan môi trường.

Bây giờ, Trump bổ nhiệm Chris Wright, một giám đốc điều hành dầu mỏ nổi tiếng không tin vấn đề biến đổi khí hậu, vào vị trí điều hành Bộ Năng Lượng. Trump cũng chọn Thống đốc North Dakota Doug Burgum, nhân vật được công nghiệp nhiên liệu hóa thạch mến mộ, để điều hành Bộ Nội Vụ. Và Trump đã đề cử Jared Isaacman, một nhà đầu tư lớn của tập đoàn SpaceX, vào vị trí cai quản NASA, tức trao cho ông quyền giám sát hàng tỷ đôla trong các hợp đồng chính phủ với hai công ty SpaceX và Starlink của Elon Musk, nhân vật được chỉ định đứng đầu một ủy ban cố vấn mới có ảnh hưởng sâu rộng đến mọi khía cạnh điều hành chính phủ.

Như nhận xét của Thượng nghị sĩ Bernie Sanders trên chương trình “Meet the Press” (thuộc hãng NBC), nước Mỹ rõ ràng đang “nhanh chóng chuyển sang hình thái một xã hội đầu sỏ” và “chưa bao giờ” các tỷ phú ở Mỹ “có nhiều của cải và quyền lực đến vậy.” Nhà báo Ali Velshi cũng nói, chính trị đầu sỏ trong “hệ sinh thái Donald Trump” “không chỉ tác động đến chính sách từ phía sau hậu trường” mà “họ đang nắm quyền kiểm soát các đòn bẩy quyền lực.”

Tổng Thống Thomas Jefferson từng cảnh báo về những nguy cơ phản dân chủ của sự giàu có tập trung. Năm 1816, Thomas Jefferson nói rằng những người chỉ quan tâm đến lợi nhuận không phải là “những người đáng tin cậy để giữ cho chính phủ trong sạch và các quyền của chúng ta được bảo đảm.”

Với Tiffany Muller, chủ tịch tổ chức End Citizens United, người dân Mỹ cần có “một chính phủ làm việc vì họ chứ không phải một chính phủ bị bán đấu giá cho người trả giá cao nhất. Đã đến lúc phải đấu tranh và khôi phục quyền lực về đúng nơi nó thuộc về – với người dân.”